όλυνθος

I

Όνομα μυθολογικών προσώπων.

1. Γιος του Στρυμόνα, βασιλιά της Θράκης. Ενώ κυνηγούσε, τον κατασπαράξανε λιοντάρια.

2. Γιος του Ηρακλή και της Βολίας, από τον οποίο πήρε την ονομασία της μια πόλη της Χαλκιδικής.

3. Άλλος γιος του Ηρακλή, από τον οποίο πήρε την ονομασία της η πόλη Όλυνθος.

II

Αρχαία πόλη της Χαλκιδικής, κοντά στον μυχό του κόλπου της Κασσάνδρας, περίπου τέσσερα χιλιόμετρα από τη θάλασσα. Χτισμένη πάνω σε δύο λόφους, η Ό. υπήρξε ένα από τα σημαντικά επίκεντρα της διαμάχης Αθηναίων και Μακεδόνων (τελικά την ισοπέδωσε ο Φίλιππος) και τα εκτεταμένα λείψανα της δίνουν μια λαμπρή εικόνα της οικίας και κυρίως του πολεοδομικού συστήματος που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες της κλασικής εποχής.

Ιστορία. Στην Ο. εγκαταστάθηκαν άνθρωποι, σύμφωνα με όσα είναι μέχρι σήμερα γνωστά, στην ύστερη νεολιθική εποχή (η λέξη Όλυνθος είναι προελληνική και σημαίνει αγριοσυκιά). Λείψανα του συνοικισμού τους βρέθηκαν στη νοτιότερη άκρη του νότιου από τους δύο λόφους που είναι σκεπασμένοι με τα ερείπια. Στον ίδιο λόφο (ύψους 70 μ.) χτίστηκε αργότερα η πόλη της ιστορικής εποχής.

Πρώτη φορά αναφέρει την Ό. ο Ηρόδοτος ως πόλη των Βοττιαίων, που έφτασαν στη Χαλκιδική από την πρώτη κοιτίδα τους, ανάμεσα στον Αξιό και στον Λουδία, διωγμένοι από τους Μακεδόνες. Κατά τους Περσικούς πολέμους, όταν η στρατιά του Ξέρξη επέστρεφε στην Ασία μετά την ήττα στη Σαλαμίνα (479 π.Χ.), ο στρατηγός του Αρτάβαζος πολιόρκησε τις επαναστατημένες πόλεις Ό. και Ποτίδαια. Κυρίευσε την ‘O., σκότωσε όλους τους κατοίκους της και την παρέδωσε στον Κριτόβουλο από την Τορώνη. Έτσι η Ό. έγινε Χαλκιδική, περιλήφθηκε δηλαδή στην ομάδα των πόλεων-αποικιών της Χαλκίδας, από τις οποίες ονομάστηκε η χερσόνησος Χαλκιδική. Η Ό. σύντομα έγινε η πρώτη πόλη της Χαλκιδικής (στον 4o αι. π.Χ. η ονομασία Ολύνθιοι έφτασε να σημαίνει τους κατοίκους των πόλεων της Χαλκιδικής, που παλαιότερα τους ονόμαζαν Χαλκιδείς, όπως Θηβαίοι σήμαινε τους Βοιωτούς) και από τις αρχές του 4ου αι. π.Χ. υπήρξε το κέντρο μιας συμμαχίας πόλεων, που αποτελούσε μια Δύναμη της εποχής. Η συμμαχία αυτή είχε οργανωθεί ίσως κατά την εποχή του Πελοποννησιακού πόλεμου, αρχικά εναντίον των Αθηναίων· μετά την πτώση των Αθηνών όμως λειτούργησε για αμυντικούς κυρίως σκοπούς εναντίον των βαρβάρων θρακών και των Μακεδόνων υπό τον Αρχέλαο (413-399 π.Χ.). Επί Αμύντα Γ’ (396-369) οι Χαλκιδείς, εκμεταλλευόμενοι την εξασθένηση της Μακεδονίας από τις δυναστικές έριδες, πήραν την πρωτεύουσά του Πέλλα και μια περιοχή γύρω της. Σύντομα όμως η συμμαχία, και ιδιαίτερα η Ό., γνώρισαν τη δύναμη των Σπαρτιατών τους οποίους κάλεσαν η Άκανθος και η Απολλωνία όταν πιέστηκαν να προσχωρήσουν στη συμμαχία: ενισχυμένοι από τον Αμύντα και τον Δέρδα της Ελιμείας, οι Σπαρτιάτες νίκησαν τους Χαλκιδείς και πολιόρκησαν επί δύο χρόνια την Ό. (στο διάστημα αυτό σκοτώθηκε ο στρατηγός τους Τελευτίας και πέθανε ο διάδοχος του βασιλιάς Αγησίπολις), η οποία τελικά παραδόθηκε από την πείνα (379 π.Χ.)· Η συμμαχία των Χαλκιδέων διαλύθηκε τότε αλλά ανασυγκροτήθηκε σε λίγα χρόνια.

Ο Φίλιππος, ενδιαφερόμενος κυρίως να μειώσει την αθηναϊκή επιρροή στα παράλια του Αιγαίου, και φυσικά να απλώσει τη δική του, είχε φιλικές σχέσεις με την Ό. στην αρχή. Όταν αφαίρεσε από τους Αθηναίους την Πύδνα και την Ποτίδαια (περίπου το 366 π.Χ.), κράτησε για τον εαυτό του την πρώτη και έδωσε τη δεύτερη (και τον Ανθεμούντα) στην Ό. Οι Ολύνθιοι (όπως και ο Δημοσθένης στην Αθήνα) δεν καθησύχασαν από τη διπλωματική ενέργεια του Φίλιππου. Έτσι καλλιέργησαν τις σχέσεις τους με τους Αθηναίους (παρά τη σχετική απαγορευτική συμφωνία με το Φίλιππο) και προσέφεραν άσυλο στους απαιτητές του μακεδονικού θρόνου, ετεροθαλείς αδελφούς του Φίλιππου, Αρριδαίο και Μενέλαο. Ο Φίλιππος προειδοποίησε τους Ολύνθιους και συγχρόνως οργάνωσε φιλομακεδονική μερίδα μέσα στην πόλη τους· οι Ολύνθιοι κάλεσαν σε βοήθεια τους Αθηναίους (ο Δημοσθένης εκφώνησε τον πρώτο Φιλιππικό του περίπου το 350). Ο Φίλιππος ζήτησε (άνοιξη του 349 π.Χ.) την αποπομπή των φυγάδων Αρριδαίου και Μενέλαου· οι Ολύνθιοι έκαναν νέα έκκληση στους Αθηναίους (ο Δημοσθένης εκφώνησε τον πρώτο και, το καλοκαίρι του 349 π.Χ., τον δεύτερο Ολυνθιακό του). Η βοήθεια των Αθηναίων ήταν ανεπαρκής: ο στρατηγός τους Χάρης για να συντηρήσει τον στρατό του λεηλάτησε εχθρικά και φιλικά εδάφη αδιακρίτως (ο Δημοσθένης εκφώνησε τον τρίτο Ολυνθιακό το φθινόπωρο του 349 π.Χ. και πρότεινε να διατεθούν τα θεωρικά για τις στρατιωτικές δαπάνες). Ο Φίλιππος στο μεταξύ κατέλαβε τη μία μετά την άλλη τις χαλκιδικές πόλεις, φροντίζοντας πάντα να καθησυχάζει τους Ολύνθιους, όπως και οι φίλοι του μέσα στην Ό. Ευθυκράτης και Λασθένης, πως δεν είχαν να φοβούνται τίποτα. Μόνο όταν κατέλαβε και τη σπουδαία πόλη Τορώνη, στον ομώνυμο κόλπο, και το επίνειο της O., τη Μηκύ-βερνα, απέρριψε τα προσχήματα για να δηλώσει καθαρά στους Ολύνθιους, πως η δική τους παραμονή στην Ό. Δεν συμβιβαζόταν με τη δική του στη Μακεδονία. Οι Ολύνθιοι κάλεσαν πάλι τους Αθηναίους, οι οποίοι έστειλαν βιαστικά τον στρατηγό Χάρη, που περίμενε υπόδικος τη δίκη του, με 2000 οπλίτες και 300 ιππείς, αλλά, όπως είχε συμβεί πολλές φορές ως τώρα με τον Φίλιππο, ήταν και πάλι αργά. Οι φίλοι του μέσα στην πόλη την είχαν προδώσει, το ιππικό των Ολύνθιων προσχώρησε την ώρα της μάχης στην εχθρική δύναμη. Τον Αύγουστο του 348 ο Φίλιππος κατέλαβε την Ό. και την κατέστρεψε ολοκληρωτικά. Οι κάτοικοι πουλήθηκαν ως δούλοι, ο Αρριδαίος και ο Μενέλαος σκοτώθηκαν, περιουσίες, χωράφια και αιχμάλωτοι μοιράστηκαν σε Μακεδόνες και φίλους του Φίλιππου. Πιθανόν ο Δημοσθένης και άλλες ιστορικές πηγές να υπερβάλλουν κάπως τα πράγματα. Οπωσδήποτε πάντως 32 πόλεις της Χαλκιδικής καταστράφηκαν τότε. Η καταστροφή της Ο. δεν έχει όμοιά της σε έκταση σε όλη την ελληνική ιστορία. Ο Δημοσθένης ισχυρίζεται πως ένας διαβάτης δεν θα αναγνώριζε αν στη θέση της Ο. υπήρχε ποτέ πόλη. Η Ό. δεν κατοικήθηκε ποτέ πια. Ο Δημοσθένης και άλλοι Αθηναίοι ρήτορες από αυτό το σημείο και μετά, θα αναφέρουν την καταστροφή της Ο. (και των Θηβών) ως δείγμα του κίνδυνου τον οποίο αποτελούσε ο Φίλιππος. Οι Μακεδόνες δεν επιθυμούσαν την επανίδρυση της Ο. Ακόμα και όταν ο Ολύνθιος φιλόσοφος Καλλισθένης, ο άνθρωπος που παρακολουθούσε τον Αλέξανδρο στην ασιατική εκστρατεία του και έπλαθε τον μύθο της θείας καταγωγής του, ζήτησε από αυτόν να ξαναχτίσει την πατρίδα του, σε εποχή που έχτιζε τη μία μετά την άλλη τις Αλεξάνδρειες, ο Αλέξανδρος αρνήθηκε. Και ο Αντίγονος κατήγγειλε ως έγκλημα του Κασσάνδρου εναντίον της δυναστείας των Μακεδόνων την εγκατάσταση των Ολύνθιων στην Κασσάνδρεια.

Αρχαιολογία-μνημεία. Τα λείψανα της Ο. αποκάλυψαν σε μεγάλη έκταση ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών με διευθυντή τον καθηγητή Ντ. Ρόμπινσον, κατά τα έτη 1928, 1931, 1934 και 1938. Τα ευρήματα δημοσιεύθηκαν σε δεκατετράτομη έκδοση.

Στον νοτιότερο από τους δύο λόφους απλώνονται τα ερείπια της πρώτης ιστορικής πόλης της O., της προπερσικής, της οποίας όμως τα σπίτια χρησιμοποιήθηκαν και μετά την καταστροφή του 479 π.Χ. Εκτός από πολλά σπίτια, οι ανασκαφές αποκάλυψαν και το πολιτικό κέντρο της πόλης, μια κρήνη και ένα οπλοστάσιο. Δρόμους είχε μόνο κατά μήκος της ανατολικής και δυτικής παρυφής του λόφου, οι οποίοι συνδέονταν ακανόνιστα με μερικούς εγκάρσιους.

Στον βόρειο λόφο, μήκους περίπου 1.200 μ. και πλάτους περίπου 200 μ., απλώνονται τα ερείπια της νεότερης πόλης, που χτίστηκε περίπου το 432 π.Χ. κατά το ιπποδάμειο σύστημα.

Τα κανονικά οικοδομικά τετράγωνα, μήκους περίπου 100 και πλάτους 40 μ., χωρίζονται από λεωφόρους 5-7 μ. πλάτους και κάθετους προς αυτές δρόμους πλάτους περίπου 5 μ.. Κάθε οικοδομικό τετράγωνο έχει μια σειρά από πέντε σπίτια στην κάθε πλευρά του δρόμου, ανάμεσα στα οποία υπάρχει ένας στενός διάδρομος. Τα σπίτια της Ο. είναι τα αρχαιότερα που ξέρουμε σχεδόν τα μόνα της κλασικής εποχής. Τα σπίτια της Πριήνης, της Πέλλας, της Περγάμου και της Δήλου είναι μεταγενέστερα. Έτσι η Ό. καλύπτει ένα κενό στις γνώσεις μας για την ελληνική οικία και γενικά για το πολεοδομικό σύστημα των Ελλήνων της κλασικής εποχής. Η νέα πόλη είχε δικό της πολιτικό κέντρο, την αγορά, εκεί που τελειώνουν τα ανασκαμμένα κανονικά οικοδομικά τετράγωνα, στο άκρο της Λεωφόρου Α. Στη βόρεια πλευρά της αγοράς είχε στοά και πλάι κρήνη στην οποία έφτανε το νερό από απόσταση 15 χλμ. με υπόγειο υδραγωγείο. Στον ελεύθερο χώρο μπροστά πραγματοποιούνταν πολιτικές και στρατιωτικές συγκεντρώσεις. Τα εμπορικά καταστήματα ήταν στον νότιο λόφο, στη θέση της αγοράς της παλιάς πόλης. Σε μερικά από τα σπίτια που ανασκάφηκαν βρέθηκαν και επιγραφές που αναφέρουν τον ιδιοκτήτη. Άλλα οι Αμερικανοί ανασκαφείς τα ονόμασαν από τα ευρήματα.

Τα ωραιότερα και πλουσιότερα διακοσμημένα οικήματα της Ο. βρέθηκαν έξω από τον περίβολο του τείχους, στη νοτιοανατολική πλαγιά του βόρειου λόφου. Αξιολογότερη είναι η Έπαυλη της Αγαθής Τύχης (ονομάστηκε έτσι από την επιγραφή που βρέθηκε). Από την κύρια είσοδο μπαίνουμε σε μια περίστυλη αυλή, γύρω από την οποία βρίσκονται τα δωμάτια του ισόγειου, ενώ μια σκάλα οδηγεί στον δεύτερο όροφο. Το δάπεδο του ανδρώνα στολίζεται με ψηφιδωτό, που παριστάνει τον Διόνυσο πάνω σε άρμα που το σέρνουν πάνθηρες, πάνω πετάει φτερωτός ο Έρωτας, μπροστά τρέχει Σάτυρος με θύρσο, γύρω χορεύουν μαινάδες και ένας Σάτυρος παίζει αυλό. Στον προθάλαμο, μετά τον ανδρώνα, υπάρχει άλλο ψηφιδωτό δάπεδο που παριστάνει δύο τραγοπόδαρους Πάνες να γέρνουν το κεφάλι ο ένας προς τον άλλο πάνω από έναν κρατήρα. Άλλο παριστάνει τη Θέτιδα να φέρνει στον Αχιλλέα τα όπλα, ακολουθούμενη από δύο Νηρηίδες καθισμένες σε θαλάσσια τέρατα και κρατώντας τα όπλα. Η διακόσμηση συμπληρώνεται με βλαστοσπείρα, μαίανδρο ανθέμια κ.ά. γύρω από την παράσταση. Στα δυο δωμάτια της άλλης γωνίας υπάρχουν απλούστερα ψηφιδωτά με τον τροχό της τύχης στο κέντρο του ενός και την επιγραφή ΑΓΑΘΗ ΤΥΧΗ. Στο άλλο υπάρχουν δύο επιγραφές: ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΚΑΛΗ και ΕΥΤΥΧΙΑ ΚΑΛΗ. Ο καθηγητής Ρόμπινσον διατυπώνει την ιδέα ότι το κτίριο ήταν ίσως μια ταβέρνα της εποχής ή μια λέσχη όπου έπαιζαν τυχερά παιχνίδια. Οπωσδήποτε είναι ένα μνημείο εξαιρετικού ενδιαφέροντος. Τα ψηφιδωτά του είναι από τα αρχαιότερα που γνωρίζουμε. Τα σπίτια της Ο. άλλαξαν την ιδέα που υπήρχε για το ελληνικό σπίτι της εποχής του Σωκράτη, του Ξενοφώντα, και του Πλάτωνα.

Στην Ό. έχουν ανασκαφεί επίσης περισσότεροι από 600 τάφοι, στη δυτική πλαγιά του βόρειου λόφου, ανάμεσα στα τείχη και στο ποτάμι, σε δύο ομάδες: μια προς την πύλη της βορειοδυτικής γωνίας και δεύτερη μπροστά στην πύλη μεταξύ βόρειου και νότιου λόφου. Ένα τρίτο νεκροταφείο βρίσκεται ανατολικά, κατά μήκος του δρόμου προς τη Μυκήβερνα. Ένας κοινός τάφος περιείχε 26 σκελετούς. Ένας άλλος, τυμβόχωστος, ανήκει στην κατηγορία των μακεδόνικων τάφων, αν και δεν είχε καμαρωτή στέγη αλλά οριζόντια.

Τα κινητά ευρήματα της Ο. είναι εκτεθειμένα και φυλάσσονται στο Μουσείο της θεσσαλονίκης. Νεότερα ευρήματα συγκεντρώνονται στο νέο Μουσείο της Χαλκιδικής, στον Πολύγυρο, που εγκαινιάστηκε το 1971.

Λεπτομέρεια αττικού ερυθρόμορφου κρατήρα, από την Όλυνθο, περί το 400 π.Χ., με παράσταση Νηρηίδων που φέρνουν όπλα στον Αχιλλέα.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ευρήματα της Ολύνθου είναι μια πήλινη μήτρα του τελευταίο τετάρτου του 5ου π.Χ. αι. για την κατασκευή προτομών της Κυβέλης (Μουσείο Θεσσαλονίκης).

Μαρμάρινο κεφάλι νέου του 4ου π.χ. (. αιώνα από την Όλυνθο. Τα γλυπτά ευρήματα της Ολύνθου δεν είναι πολλά (Μουσείο θεσσαλονίκης).

Παναθηναϊκός αμφορέας από την Όλυνθο, όπου τον έφερε Ολύνθιος παναθηναιονίκης, αφού τα αγγεία αυτά δίνονταν ως έπαθλα στους νικητές των Παναθηναίων (Μουσείο θεσσαλονίκης).

Tα ψηφιδωτά της Ολύνθου, από τα αρχαιότερα γνωστά, είναι όλα καμωμένα με διαλεγμένα χαλίκια στο φυσικό τους σχήμα και χρώμα και όχι με ψηφίδες, όπως τα μεταγενέστερα. Τα θέματά τους ήταν από τα συνηθισμένα στην κλασική αλλά και στη μεταγενέστερη ελληνιστική εποχή. Το θέμα π.χ. του εικονιζόμενου εδώ, γρυπών που σπαράζουν ελάφι, θυμίζει ψηφιδωτό της Πέλλας και περισσότερο τη ζωγραφική διακόσμηση του μαρμάρινου θρόνου στο μακεδόνικο τάφο της Βεργίνας. Εκτός από τα δάπεδα της έπαυλης της Αγαθής Τύχης, ψηφιδωτές παραστάσεις βρέθηκαν και σε άλλα σπίτια της Ολύνθου.

III

Πεδινός οικισμός (υψόμ. 40 μ.) του νομού Χαλκιδικής.

* * *

ὄλυνθος, ὁ (Α)

1. εδώδιμος καρπός τής άγριας συκιάς

2. άγουρο σύκο το οποίο εκφύεται κάτω από τα φύλλα κατά τη διάρκεια τού χειμώνα

3. ορνιός, ερινεός.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ο τ. ὄλυνθος, όπως και ο παράλληλος τ. ὄλονθος, πρέπει να είναι τεχνικοί όροι τού προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος με επίθημα -νθος (πρβλ. Ζάκυνθος) και σημ. παράλληλη με εκείνην τού ἐρινεός. Οι τ. ὄλυνθος / ὄλονθος εμφανίζονται και στα σύνθ. μηλολόνθη* και οδόλυνθος*].